sábado, 19 de mayo de 2018

LEMBRAR E SEGUIR AMANDO A MARÍA VICTORIA MORENO




Lembrar a María Victoria Moreno resulta un pracer e, á vez, provócame unha certa tristura.
     Pracer porque foi unha experiencia moi rica para min estar en contacto cunha gran muller. Tristura porque se nos foi dun xeito cruel e inxusto.
     

     María Victoria foi sempre unha muller forte, aínda que podía aparentar unha certa debilidade. Non,  en absoluto. Era quen de camiñar polos camiños máis difíciles coa convicción de estar facendo as cousas que os seus desexos profundos lle ditaban.
 
Mª Victoria Moreno
     María Victoria creou espazos de afectos e neles, coma algo inherente, estaba a súa literatura. Foi creadora e foi tamén unha muller adiantada ao seu tempo a nivel social e humano. Participou en proxectos de loita a prol dunha lingua que amou axiña, dunha literatura á que deu brillantez e dunha maneira de estar nesta sociedade en continuo compromiso. María Victoria, sen sabelo, foi unha activista cultural a prol do galego e da nosa cultura.

    Coñecela foi un deses feitos que fan da túavida algo gratificante. Derrubou barreiras co convencemento de que era preciso derrubalas.
     Eu aprendín moito dela. Porque María Victoria tiña unha concepción da literatura moi clara: que estivese pegada á xente, que fose moi coidada lingüísticamente, que emocionase e que fose lida. O seu respecto pola escrita foi admirable. Cría na necesidade literaria pero sempre dende a dignidade.

     María Victoria Moreno foi unha muller que quería moito. Si, quería moito a súa familia, quería moito o seu alumnado, quería moito os animais, quería moito os lectores e lectoras, quería moito a literatura. Si, quería moito.

     Compartir con ela a creación da colección Árbore foi unha experiencia impresionanate. Axiña sentín o seu agarimo. Decateime sen tardar que era unha muller moi estrita á hora de valorar os orixinais que chegaban. Era estrita e rigorosa dende o cariño. Pero dicía as cousas ben claras. Co seu pito na boca, coa ollada firme e tenra á vez, ía debullando o seu criterio sobre a publicación (ou non) dos textos que nos chegaban. E provocaba o diálogo. Deixaba falar. Escoitaba. Tanto David Otero coma Carlos Casares, Manolo Janeiro, Pilar Sampil  coma min, respectabamos moito as súas opinións, porque nunca carecían de argumentos. Non sempre estabamos de acordo mais iso provocaba un debate fermoso do que todos saïamos moi contentos.
     


     María Victoria animoume moito a escribir prosa. Dábame consellos e valoraba o que eu facía. Ela propúxome presentar Versos de agua cando viu a luz en 1989. Foi unha presentación marabillosa polas palabras que dixo aquel día, polos versos que leu, pola sensibilidade poética que posuía.

     
Presentando "Versos de agua" en Vigo. 1990


     A súa opinión sobre A teima de Xan foi decisiva para que eu non rachase o orixinal ao ser rexeitado polo meu admirado Casares. Dixérame Carlos que había pouca separación entre o contado e a miña persoa. Nunca comprendín esa opinión pero acepteina , iso si, algo defraudado. María Victoria leuno e encantoulle. Impediu, xunto coa miña muller e un libreiro, que me desfixese del. Máis adiante  Xosé Antonio Perozo e Carlos Lema publicaría no na editorial Sotelo Blanco. Eu fun feliz. Ela, moito máis.

     

     
     A obra de María Victoria Moreno é unha homenaxe á literatura e ao ser humano. Toda ela está envolta en emoción literaria. Ela, coma min, non concibía a arte en xeral sen o lado emotivo.  A súa obra ten un estilo pulcro e delicado. Emprega un léxico coidado e o seu discurso móvese sempre entre o rigor e a exposición clara para que poida ser saboreado polas lectoras e lectores e así acadar o obxectivo da reflexión e da beleza por parte destes.

     A tenrura coa que dota os seus escritos é outra das características de María Victoria. Porque ela era unha muller tenra e os seus personaxes están envoltos nesa tenrura. Ela amaba o ser humano e, xaora, amaba eses personaxes que circulan polos seus textos.

     
Nunha homenaxe  póstuma en Moaña. 2006.

     María Victoria veu cear á nosa casa moitas veces. E nós, estivemos tanto na súa en Pontevedra, coma no apartamento que tivo en Sanxenxo. Os meus fillos adorábana. Ela tamén a eles. Por que?  pois porque María Victoria despedía un afecto que te cegaba. Todo o afecto que enche as liñas que escribía. Que ben escribía novelas, relatos, contos en verso, tan auténticos, tan próximos á xente, porque se basean na xente, nos seus conflitos, nas súas dúbidas, na necesidade que teñen de ser eles mesmos, no amor…

     
Cos meus fillos na nosa casa
     
     Ler Mar adiante, Leonardo e os fontaneiros, Guedellas de seda e liño ou Anagnórise, entre outros, resulta un gozo difícil de expresar. Está a súa vida de soñadora, de muller en loita, de compromiso nas súas liñas. Pero está porque zumega autenticidade, porque nace dos seus soños. porque, en definitiva, conxuga literatura e vida coma ninguén.
     E se lemos os contos rimados contidos en Eu conto, ti cantas ou ¿E haberá tirón de orellas? a emoción, a calidade e o amor polos animais e polos pequenos lectores e lectoras chega a engaiolarte.

     
Na nosa casa

     Eu entendín o amor aos animais – aos cans en especial- á beira de María Victoria. O que ela sentía por eles facíache pensar. Contaxiaba a súa ledicia de telos, de acariñalos, de facelos partícipes principais da súa vida. Debo admitir que tardei ben tempo en ter un can. Porén, afirmo que cando Dark chegou á nosa casa, pensei en María Victoria.
     E, coma María Victoria, escribín un conto a ese animal tan agradecido. E  Dark apareceu nalgún libro máis. Coma Nica, coma Alma
      


     Mais logo a canseira puxo
á liberdade o seu freo:
as patas febles de Alma
daquela se entumeceron
á vez que as plumiñas teixas
a axilidade perderon (…)
                                  

                                              (de ¿ E haberá tirón de orellas? Ed. Galaxia.


     Os olliños de Nica
poñíanse tristes
nun laio de cristal
e de acibeche.

           Ás tres e media,
           cando volvía da escola,
           choraba ela.

-Orellas de veludo,
¿que estás pensando?
Agora teño clase,
mais logo saio.
                            
                                                          (De Eu conto, ti cantas… (Ed. Xerais)


     Así era María Victoria Moreno. Unha muller que soñaba e facía soñar. Unha muller dunha firmeza impresionante. Forte e sensible. De reaccións bruscas se a situación a amolaba, que axiña trocaba en calma.
     Unha muller que respiraba  humanidade e tenrura polos poros da súa pel.         
     
     Que feliz  decisión a de dedicarlle o Día das Letras Galegas!

     Canto fixo pola nosa LIX cos seus libros e coa súa actitude en momentos escuros e difíciles!

     Oxalá os seus soños pousen en nós e nos permitan seguir loitando.

      
Cuberta de Fino Lorenzo para o libro "María Victoria Moreno. A muller que durmía pouco e soñaba moito".

     E non me resisto a rematar este texto sen poñer  esta reflexión da propia María Victoria e a súa relación con Galicia:


      A miña relación con Galicia e a miña opción pola súa lingua é simplemente unha historia de amor, na que non falta ese compoñente de sufrimento que é consubstancial a todas as historias de amor.

En Pontevedra. Presentación do monográfico sobre MVM con Susi, Begoña e Pedro Ferriol.2018

                                                         ANTONIO GARCÍA TEIJEIRO

lunes, 14 de mayo de 2018

POESÍA DE Mª VICTORIA MORENO no "Arroás", O BARCO DE "Mar adiante".



publicación de Mar adiante (Ediciós do Castro, 1973), de María Victoria Moreno,  foi un fito importante na literatura galega para nenos e nenas. Un dos libros pioneiros en Galicia xunto a orixinais de Bernardino Graña, Carlos Casares, Neira Vilas , Manuel María ou Xohana Torres.
     
     Nuns momentos nos que nas escolas non había libros na nosa lingua e calquera iniciativa neste sentido estaba chea de atrancos, estes escritores/as abriron camiños que tentaban eliminar tanta eiva no ensino, se de literatura galega falamos.
    
María Victoria Moreno
     María Victoria, que tanto quería os nenos e nenas, escribiu un libro poético, ateigado de soños, unha escola no mar (O Arroás, que así se chamaba o barco). Nel, Xosé Luís, o capitán, explicaba á rapazada o valor das cousas cativas e insistíalles que esas cousas cativas son propiedade das persoas, e que as persoas, aínda que teñan moitos cartos, moitos leiros ou moitos barcos, non deixan de ser pobres no seu corazón.
     

     E,como din Fina Casalderrey e Marilar Aleixandre no libro María Victoria Moreno, a muller que durmía pouco e soñaba moito, (Ed. Xerais), lendo esta historia decatarédesvos de que a autora foi quen de se meter na pel da mestra que pon na escola no mar; de Miguel, o vello mariñeiro de Portosouril que non sabe facer barcos de guerra pero si barcos escola; de Lola a cociñeira e inventora de palabras; do capitán Xosé Luís que “tocaba a guitarra coma os anxos”, dos nenos, das estrelas, das gaivotas, dos ventos… Vese que está de parte deses  mestres e mestras que seducen, de aulas onde cada día é especial, e non a favor dos que ameazan con atar os libros ao pescozo dos nenos e nenas e guindalos ao mar por, un supoñer, non saberen a táboa do sete.
     

     Toda unha declaración de intencións sobre a concepción que María Victoria Moreno tiña do ensino.
     
     


     Pero, como non podería ser doutro xeito, Mar adiante está cheo de poesía. Tal como foi pensado, todo el é poesía. Ademais, ao longo das súas páxinas, imos atopar algúns poemas de distinta extensión que me permito tirar do libro para que poidan ser saboreados por todos aqueles e aquelas que aman a poesía.
    
O libro comeza con este poema:


Eu escribín este libro
para ti, que o tes na man,
e vas ser por un tempiño
marineiro do Arroás.

Cóntoche o pouco que sei
do campo, do ceo e do mar
para que non lle deas creto
a quen che queira falar
de lobos que comen nenos
na sombra do carballal.

Págome moito pensando
que te podo eu axudar
a descubrir os segredos
que conta o vento ao zoar.

Mais, para facer xustiza,
cumpríame confesar
Ilustración de Fino Lorenzo
que unha meniña xeitosa,
voz de prata, doce ollar,
medosiña polas noites
e risoña nas mañás,
foi quen me dixo que ti
tamén querías escoitar
os contos que eu lle contaba
cada tardiña no lar.

Chámase María Begoña
e queríalle eu dedicar,
co teu permiso, amiguiño,
as historias do Arroás.

     Unha dedicatoria en verso para a súa filla Begoña.
     

     E os mariñeiros  de Portosouril contan que todos os navegantes de Galicia, ao veren a luzada desta vila, cantaban:


Ollando Portosouril
o vento da miña terra
coido que chama por min.


Máis adiante, Lola espertou cediño, viu o sol, fixo o chocolate e foi ao camarote dos nenos cantando:

Raparigos do Arroás,
fóronse as nubes do ceo
e érguese o sol dende o mar…
Non sexades preguiceiros
¡Vinde todos almorzar!

     

     Xosé Luís , o capitán, tocaba a guitarra na proa e os mariñeiros, cantaban:

Veciños de Carballeira,
chorade polos paxaros
que voaron mar adiante
tristeiros e alporizados.

Cando o vento vén do monte,
do monte da Carballeira,
párcenos sempre que chora
cunha queixa moi tristeira.

As árbores da Carballeira,
os carballos silandeiros,
aínda soñan cos paxaros
que antes nela estiveron.

     
     No Arroás contábanse historias. Unha delas, a de Clarisca, que era moi amiga do vento. E había poemas na historia.


Vou procurando mociña
Debuxo de María Victoria Moreno
entre as herbas dos camiños.
Son mozo e rico, Clarisca,
¿vasme querer por marido?

Ai, vaite, vaite, mociño,
porque eu teño o corazón
moi lonxe destes camiños.

     
     Araceli, unha meniña soñaba e mentres soñaba, choraba. Lola acochouna coas sabas e cantoulle unha nana que inventaran os rapaces:


Ruliña sen niño,
paxariño pobre,
pechas os olliños,
non choras e dormes.


    Como se pode observar, hai moita poesía en Mar adiante, tanto na idea das historias coma en perlas coma estas.

     
    María Victoria Moreno amaba fondamente a poesía e esta formou parte da súa esencia coma persoa e coma escritora.

                                                                                                          ANTONIO GARCÍA TEIJEIRO

lunes, 7 de mayo de 2018

Juan Senís escribe en "Dulce Pepinillo" sobre "Poemar o mar", de Antonio García Teijeiro





De cando en vez, un atopa en internet cousas que lle producen unha grande alegría. Isto ocorreu hai uns días cunha crítica a fondo do meu poemario Poemar o mar.

No blog Dulce Pepinillo, Juan Senís Fernández fai unhas reflexións sobre o libro que me emocionan. Son reflexións contextualizadas no panorama lingüístico español e unhas inmersións nos poemas polo miúdo que me deixan tan sorprendido como feliz. Non deixa ningún cabo solto.

E o mérito do autor está, ademais, na súa lectura en galego. Como se agradecen estas actitudes abertas cara aos idiomas minorizados do estado.
De aí que se refira nunha liña a que o poemario non estaba traducido ao castelán (foi escrito no mes de febreiro), algo que agora mesmo, afortunadamente, xa non ocorre.

En Versos e aloumiños publicamos integramente este “moito máis ca unha crítica”, porque o seu esforzo e mais a súa visión do poemario así o merece.

   Moitas grazas, Juan.








SOBRE POEMAR O MAR, de ANTONIO GARCÍA TEIJEIRO. Crítica de JUAN SENÍS FERNÁNDEZ no BLOG “Dulce Pepinillo”.


No se me ocurre mejor manera de volver a la actividad – esperemos – normal y continuada en este blog, con el que he sido un poco descuidado y negligente en los últimos tiempos por diversos motivos que ahora mismo no vienen al caso, que reseñando aún a principios del año 2018 uno de los acontecimientos de la poesía infantil hispánica del pasado. Porque eso es sin duda Poemar o mar, un poemario con el que Antonio García Teijeiro añade un jalón más en su larga trayectoria poética, bien conocida por los lectores infantiles y por todos los que nos dedicamos en alguna medida a las letras escritas para niños, y más aún en el ámbito de la LIJ gallega, donde es uno de los clásicos vivos ya.
 
Foto de Ricardo Grobas
Poemar o mar, aunque publicado en 2016, merece ser sacado a colación ahora por dos razones fundamentales.

La primera de ella es la más evidente y la que – he reconocerlo así, porque es la verdad – ha hecho que yo conociera este libro publicado en gallego, aún no traducido al castellano y, por lo tanto, circunscrito por un tiempo al sistema literario infantil de su lengua original. Se trata ni más ni menos de la concesión al mismo del Premio Nacional de Literatura Infantil y Juvenil en su última edición. Es, como vengo diciendo, un acontecimiento porque hay muy pocos libros de poesía para niños que lo hayan logrado. 

El último fue Miquel Desclot (con un libro en catalán, por cierto, Més música, mestre), y antes solo existía el precedente de Carmen Conde en 1987, con Canciones de nana y desvelo.


El hecho de que se trate de un libro en gallego y de poesía es reseñable, pues parece que en esta ocasión el jurado no tuvo reparos en mirar a la periferia lingüística y literaria y premiar una obra de indudable calidad, aunque no pertenezca a las corrientes principales de la LIJ peninsular. Pero esta misma circunstancia nos debería hacer reflexionar sin duda sobre la poca permeabilidad que existe entre los distintos sistemas literarios infantiles de la península, ya que yo mismo no tengo reparos en reconocer que este libro no habría llegado a mis manos y por lo tanto a este blog a no ser que hubiera sido galardonado por el Premio Nacional de LIJ. Es algo que deberíamos, entre todos, hacérnoslo mirar, aunque quizás no sean estos los mejores momentos para reivindicarlo.



Sin embargo Poemar o mar es sobre todo un acontecimiento porque se trata de una obra literaria de indudable calidad, un ejemplo indudable de cómo se puede renovar un tópico literario ya muy tratado, como el mar, y hacerlo con una propuesta literaria completamente apta para niños pero plena de relumbrón poético. Más aún si tenemos en cuenta que forma y culmina una trilogía dedicada al mismo tema y compuestas también por los volúmenes En la cuna del mar y Palabras do mar, que no he tenido aún la oportunidad de leer (cosa que tampoco me importa reconocer desde aquí).  



Como la mayor parte de los libros de poesía escritos para niños, todos los poemas que forman Poemar o mar giran en torno a un tema central que queda destacado desde el título. Esto suele ser muy habitual, porque es una manera de introducir a los niños en la lectura a través de un peritexto orientativo que les haga saber cuál es el tema del libro. Sin embargo, en este caso, el título está muy lejos de ser solo informativo o denotativo. En el título encontramos ya toda una declaración de intenciones estética, no solo temática, que recoge el espíritu del poemario y que nos adelanta lo que después el lector va a encontrar.



Poemar o mar significaría “Poemar el mar”, es decir, hacer poético el mar, o llevar el mar a la poesía, y elige el autor, en un hallazgo morfológico deslumbrante, hacer un verbo de la palabra poema y ofrecer un título ya rimado y con indudable gancho (y, por cierto, fácil de traducir al castellano). La poesía – nunca me cansaré de repetirlo – consiste sobre todo en sacar a través del lenguaje ese envés oculto y a la vez iluminador que se oculta tras las cosas más prosaicas que estamos acostumbrados a ver día a día, y en este sentido Poemar o mar lo hace con una realidad que a buen seguro para el autor – permítasenos un poco de fabulación, ya que no le hemos preguntado –  es una realidad con la que convive día a día, a la que ha interrogado durante sus años de vida y de la que ha obtenido algunas respuestas tal vez inesperadas. Pero, aunque no fuera así, el mar ha conformado el imaginario gallego, y, en consecuencia, Poemar o mar no solo se ofrece como una tentativa de trascender una realidad ya existente, sino también de adentrarse en las galerías del imaginario que el ser humano ha construido a partir de ella. Pues no es otra, en definitiva, la función final de la poesía. 

Antonio García Tejeiro echa mano en Poemar o mar de una variedad de recursos realmente asombrosa y deslumbrante, lo cual demuestra que se trata ya de un poeta en la plenitud de su obra, con gran dominio de sus registros, pero que no se duerme en los laurales de la versificación fácil. El volumen es en sí mismo un excelente testimonio de lo que la poesía para niños – la buena poesía para niños, por supuesto – puede dar de sí y a qué cotas puede llegar sin caer en la reiteración y en la autoindulgencia.



Así, durante estas páginas podremos encontrar poemas que personifican el mar (“Quere o mar o que non ten: / quere flores / de colores / quere rosas / olorosas”; “Ten trenzas / o mar?”; “O mar / anda murcho / e teme dicir / que o lixo dos homes / o quere ferir”) y que en ocasiones cobran una dimensión humorística que sirve de descargo al lirismo predominante (“Cando lle dixeron ao mar / que tiña la tensión alta, / quiso deixar o sal / e converterse nun estanque”; “Nunca dixo o mar / que o mareaban / as ondas. / Por iso, sen dicirllo a ninguén, / toma pílulas / de algas”).

Tampoco renuncia el autor a hacer guiños a una poesía más narrativa con ecos de romance en algunos momentos (“Unha serea poeta…”; “Era un meniño algo raro”; “Perdéronse uns mariñeiros”), y tampoco a incluir a veces recursos propios de la poesía popular, como enumeraciones y las reiteraciones, que la mayor parte de las veces saben conectar con el lector infantil al usar elementos de su propio imaginario para hablar del mar, con las notas musicales o los colores.
 
Con Rafael Alberti en Madrid
Hay, además, sitio para las imágenes audaces e iluminadoras, la reflexión metapoética, para el culturalismo (en la serie CATRO POETAS CONVERSAN NA BEIRA DO MAR, dedicada a Rafael Alberti, Juan Ramón Jiménez, Juan Kruz Igerabide y Juan Carlos Martín Ramos, estos últimos grandes poetas para niños de hoy), la reflexión metapoética (“Atopei / unha palabra / que rima / co sorriso do mar: sorrimar”) o la creación de haikus, al final, que ya se ha convertido en una estrofa bastante habitual de la poesía hispana para niños.

Con Juan Kruz Igerabide e Juan Carlos Martín Ramos

Este intento de ofrecernos una cara inédita del mar a través de las palabras encuentra su réplica en el trabajo del ilustrador, Xan López Domínguez. Poemar o mar no es un álbum poético, es decir, un libro en el que haya una trabazón tal entre texto e ilustración que estas se conviertan en algo imprescindible; se trata más bien de un libro de poesía ilustrado – lo cual no es ninguna crítica, ni está dicho en sentido peyorativo – de pequeño formato y tapa blanda, pensado, según el peritexto orientativo de la contracubierta, para niños de nueve años en adelante, lo cual – y esto sí es una crítica – me parece un poco exagerado, porque creo que en el interior del libro hay poemas que un niño más pequeño puede disfrutar.

 
Juan Ramón Jiménez

En cualquier caso, y sea la edad que sea, se trata de un volumen concebido para lectores ya autónomos y más experimentados, que siguen agradeciendo la ilustración para tener un asidero interpretativo y una ayuda fabuladora, pero a los que ya no les hacen falta las imágenes para la lectura. Aun así, las ilustraciones en este libro tienen una presencia importante, ya que acompañan a casi todos los poemas. Y he aquí que, de la misma manera que para el poeta escribir sobre el mar puede ser un desafío, para el ilustrador también lo es, y en un doble sentido: por una parte, porque debe huir de los tópicos visuales que existen ya sobre el motivo; y, por otro lado, porque ha de dar réplica en la medida de lo posible al mundo poético que crean los propios versos.
En sus ilustraciones, con gran protagonismo de la línea y el dibujo y de trazos limpios, López Domínguez opta por huir lo más posible de la representación directa del mar, que aparece en contadas ocasiones a lo largo de las páginas y siempre de una misma manera estilizada y casi sólida, que recuerda a caracolas y funciona de leit motif no invasivo. Por lo demás, el ilustrador evita, a mi juicio con gran acierto, personificar el mar de manera plana y fácil y propone soluciones menos evidentes, como ocurre en el poema, ya citado, “Quere o mar o que no ten”, en el que vemos un gato soñador, pero tampoco tiene reparos en usar representaciones más literales de los poemas narrativos o en proponer soluciones cercanas al poema visual, a través de metáforas y superposiciones. De esta forma, al igual que el poema evita la repetición de recursos, el ilustrador hace lo propio con la reiteración de soluciones visuales.
 
Ilustración de Xan López Domínguez
Pero lo que, a mi juicio, mejor caracteriza Poemar o mar es el juego tipográfico que se establece a lo largo de todas sus páginas, más que nada porque en este caso, como en muchos otros, se puede decir que la tipografía es el mensaje, y al igual que el mar va y viene hacia la tierra en un proceso invasor y a veces destructor e incontenible que no podemos como hombres controlar, la poesía en estas páginas en blanco se desbordan y se expanden con la imprevisibilidad de las olas, que tienen siempre el mismo movimiento pero que nunca se sabe dónde van a llegar, si van a alcanzar un punto más alejado de la orilla o van a saltar y dar una pirueta más audaz en el aire. De esta misma manera, los versos de García Teijeiro se van desplegando por el papel de manera imprevisible, de tal manera que volver la página es exponerse a la imprevisibilidad y el capricho del lenguaje poético, de la misma manera que pasear por la orilla del mar y detenerse a contemplarlo es exponerse a su propio carácter indescifrable y fascinante. Por ello, quizás, nunca mejor elegido el título de este libro: Poemar o mar.   


Día da presentación de Poemar o mar en Vigo

                                                                                                                      
                                                                                                                 JUAN  SENÍS FERNÁNDEZ