Era moita a
responsabilidade a que caía sobre min, pero a paixón que sinto pola obra do
gran mestre da literatura galega e a sorte que tiven de coñecelo e de que por
consello del puidese publicar os meus primeiros artigos literarios no Faro
de Vigo empurroume a aceptar a invitación de Helena. E non me
arrepentiría.
Tiven a sorte de
compartir o almorzo con Helena Villar
Janeiro e coa muller de confianza de Borges,
biógrafa e especialista na obra do escritor arxentino, MªEsther Vázquez. A
conversa desta muller estivo chea de gabanzas sobre o mestre de Mondoñedo, de
quen dixo que facía “realismo máxico” antes
que os narradores latinoamericanos.Alguén máis entrou na conversa reafirmando o
dito pola escritora e producíronse uns minutos engaiolantes. Eu andaba polas
nubes.
Deseguido, púxenme en pé
e comecei a ler o texto que figura a continuación. Teño que recoñecer que os
nervios desapareceran e a lectura resultou, para min, un agasallo fermoso. Os
asistentes fixeron un silencio respectuoso e os aplausos ao rematar puxeron fin
á miña aventura. Respirei tranquilo.
Pero aínda quedaba un
bico moi agarimoso de Mª Esther Vázquez.
Estaba emocionada e valorou moito o que viña de escoitar, malia ser lido en
galego. Podía eu pedir máis?
Son un adicto a Cunqueiro. Interésame todo o que
escribe. Non esquecerei, endexamais, nos meus primeiros pasos literarios a
descuberta da súa poesía.Non tardei en comprender que don Álvaro era un extraordinario poeta.
Cunqueiro fixo literatura
ao longo de toda a súa vida . Cada texto que escribía tiña un compoñente
literario moi claro. El mesmo era literatura.
Agardo con ilusión todo
o que se está recompilando sobre a súa obra. Luis Alonso Girgado,
dende o Centro Ramón Piñeiro, está a
facer un labor exemplar, en silencio, coa discreción que o caracteriza, recollendo artigos de don Álvaro nos innumerables xornais e revistas nos que escribiu.
A sombra de Álvaro Cunqueiro, afortunadamente,
seguirá sendo para sempre moi longa, moi longa.
Non revisei o texto.
Non quixen facelo. Prefiro que saia así como está. Aínda sinto ben dentro de
min a calor coa que foi recibido e a emoción que me produciu lelo.
Xa me diredes se vos
gusta.
Sede, por favor,
benévolos.
SEMBLANZA DE ÁLVARO CUNQUEIRO
Facer unha semblanza, facer unha homenaxe a Álvaro Cunqueiro
resulta para min unha satisfacción, unha necesidade e, dende logo, unha obriga.
Porque nada sería igual na lingua
galega, sen a palabra enfeitizada e enfeitizadora de Álvaro Cunqueiro.
Non vou descubrir nada novo deste
escritor xenial nestas miñas modestas palabras.
Non é ese o meu obxectivo. Simplemente
quero relembrar as súas verbas e que, con elas, resoen no aire os meus
sentimentos cara a un home que me fixo ser escritor, que me falou do oficio do
escritor e conseguiu aniñar no máis fondo do corazón dos lectores, tantas veces
desorientados, na nosa benquerida lingua.
 |
| Artigo de don Álvaro |
Cando Álvaro Cunqueiro nace en
Mondoñedo alá polos días de Nadal de 1911 poucos sabían, nin tiñan por que
saber, que nacía un “facedor de soños”, un inventor de ilusións. Nacía un
apaixonado da vida, un observador intelixente dos problemas que rodeaban ó home
galego, nun entorno duro pero tamén máxico; e ese entorno cheo de atrancos reais
foi recreado e, mesmo, inventado por el con agarimo.
Lembremos a súa afirmación: “Porque
coñezo ben o entorno máxico do galego e o habitante de Fisterra resolve a
maioría dos problemas dentro dese entorno, puiden inventalo. Inventar é un
método válido de coñecer”.
Así, tras abandonar a carreira de
Filosofía e Letras polo xornalismo e iniciarse na literatura como poeta (algo
descoñecido para min durante ben tempo), van aparecer toda sorte de artigos,
dende o imaxinario ata o realista, dende a erudición ata a crítica artística e
literaria. Álvaro Cunqueiro converterase co paso do tempo nun mestre do
periodismo colaborando en numerosos xornais e revistas e chegando a dirixir
durante moitos anos o Faro de Vigo.
Así, este mitólogo, gastrónomo, poeta,
narrador, dramaturgo, articulista vai ir tecendo unha obra máxica que parte do
castelán para aterrar no ano 1955 na lingua galega con Merlín e familia,
o seu primeiro libro narrativo, no que o sabio Merlín e a raíña dona Ginebra,
dende o seu pazo de Miranda provocarán numerosas historias fantásticas que nos
vai contar un paxe do sabio cun ton certamente humorístico.
“O señor Merlín, asegún se sabe polas
historias, era fillo de solteira e de nación allea, e veu herdado pra Miranda
por unha tía segunda por parte de nai; pro facía disto tanto tempo que ninguén
se lembraba do feito. Soio unha vella camareira de Quintás facía algo de
memoría, de que sendo nena levárona ao enterro dunha señora a Miranda, e tralo
crego de Reigosa, que cantaba mui ben, iba don Merlín vestido de negro, agás
unha gran bufanda colorada, e xa daquela tiña mi amo a barba branca.”
No ano 1956, aparece As crónicas do
Sochantre, onde un músico de capela vive numerosas peripecias ó atoparse
cun grupo de personaxes de ultratumba, fantásticos viaxeiros, que, cada un
deles, contará a súa pasada vida.
“Señor sochantre –dixo unha voz do
asento dianteiro- pouco falta pra que deixemos no áer as néboas do Blavet, que
sempre me fixeron muito mal e foi a causa de que tendo eu un tío a quen herdar
en Pontivy, non viñera a vivir con el a esta vila, i era eu o sobriño máis
querido, tanto polo gusto que me tiña meu señor tío en ouvirme relatos, canto
que soio eu sabía o tempero dun parche que había que poñerlle na caluga cando
lle viña a jaqueca sabatina. Son o escribano de Dorne, Jean Pleven, voso
servidor.”
No ano 1961 preséntanos un Sinbad, o coñecido navegante das Mil
e unha noites, retirado e contador de aventuras cheas de prodixios en
tertulias, unha novela de personaxe que segue a presentar numerosas historias
no que o real e mailo imaxinario se opoñen no canto de mesturalo. Estou a falar
de Se o vello Sinbad volvese ás illas
“Sinbad é alto, apeiteado, e ten andar
de muita gravedá, aínda que teña a perna dereita un chisco máis curta ca
esquerda; ten barba branca moi mesta e sin partir, e cáse tódolos xoves coa
navalla de pulso faille un arredondo, e pra que se lle volva na punta pon polas
noites brizadoras de pausanto.”
Se tivese que expresar o que eu
experimentei cando lin estas tres obras de Álvaro Cunqueiro non me chegarían os
nomes do léxico galego. Por iso, non vou nomealos. Simplemente quero deixar no
aire un efecto sensorial: a luz.
Sempre lin estes libros cunha sensación de luz real, dentro do ton máxico e
imaxinario dos textos; palabras inzadas de encantamento, imaxes cheas de luz
brillante, perenne, que me permitían perderme por unhas historias contadas
dende a sabedoría do encantador de verbas literarias. Nunca sentín a escuridade
do antigo, do descoñecido; vivín liña a liña a difícil, pero en Álvaro
Cunqueiro natural, sensación da maxia como algo límpido que me transportaba ó
centro da fabulación cercana e intensa.
Mais debo recoñecer que van ser os seus
libros de semblanzas, os que me van facer ser consciente de quen era Álvaro
Cunqueiro. Coido que nestes tres libros (Escola de menciñeiros 1960 / Xente
de aquí e acolá 1971 / Os outros feirantes 1979) tres libros de
retratos breves, retratos apaixonantes de seres reais e imaxinarios, é onde se
dan todos os rasgos característicos da creatividade literaria deste home.
Fantasía e humor van da man, pero a min sempre me chamou a atención o
coñecemento da psicoloxía do home galego e de todos os mitos populares que o
rodean.
De aí esas palabras que antes comentei
da relación entre invención e coñecemento. Como o coñece, pode inventalo.
Eu sentín, a miúdo, que Álvaro Cunqueiro
estaba moi preto do pobo. Sabía moi ben como era, por onde se movía, como
respiraba, cales eran os seus temores e as súas inquedanzas. A partir deste
punto, Cunqueiro decidiuse a falar dos homes e fíxoo dun xeito comprensivo, non
exento de sinceridade e, sen esquecerse da caricatura que che fai sorrir e
comprender mellor.
Literatura culta, as súas grandes
obras; literatura de personaxes populares do país estes tres libros de
semblanzas que a min me produciron tenrura, amor ó meu entorno, inxenuidade,
sorrisos auténticos e o convencemento de que cando se unen mestría narrativa,
coñecemento do próximo e amor pola palabra podes crear un universo propio que
se proxecte nos universos particulares dos lectores para enriquecelos co
espírito que proporciona a forma artística ben elaborada.
¡Canto cheguei a querer eu ó xastre de Muñiz de Parada, a
Somoza de Leiva ou ó cazoleiro, Braulio Costas! Historias pequenas, oídas polo
autor; tipos tirados do pobo pasados pola imaxinación dun enorme fabulador.
“Ruzos de Beiral era un gran pescador
de caña, pro quería que lle crésen que tiña segredos propios, raros licores nos
que pór a amolecer a miñoca, e que co seu perfume atraía a troita. Decía que
llos mercara a uns húngaros nun San Froilán, e que de paso os húngaros lle
ensinaran a guisar os coscos. A primeira vez que eu escoitéi que se comían os
coscos foi ao señor cura de Oubelle.” (De Xente de aquí e acolá)
Todo Cunqueiro está nestas obras narrativas (cultas ou
populares) combinando realidade e fantasía, deformando tempo e espazo,
impregnando as súas verbas de lirismo, humor, mitoloxía, realismo de costas ó
tempo real pero creando personaxes imaxinarios que ben podían pasar ó teu carón
cando vas pasear pola rúa. A literatura de Cunqueiro, non cabe dúbida, é unha
literatura de personaxes.
 |
| Poema en castelán de Cunqueiro e ilustración do pintor Xulio García Rivas. |
Non me esquezo do Cunqueiro dramaturgo co Señor don
Hamlet, príncipe de Dinamarca, nin do Cunqueiro viaxeiro, nin, por suposto,
do Cunqueiro gastrónomo e os seus libros de cociña. Nin dos premios obtidos nin
do Cunqueiro académico. Todo iso está aí. Non me esquezo, non, pero nesta breve
semblanza, quero ficar uns intres na súa poesía. Con ela iniciouse como
escritor e con ela remato estas miñas verbas. Coñecina tarde pero cheguei a
tempo. Se dicía que a luz alumara a miña viaxe pola narrativa cunqueiriana, a
cor azul (e non me digades por
que) tingue a miña travesía polos versos do mestre.
Tan absorbido estaba pola prosa de Álvaro Cunqueiro que cando
descubrín a súa poesía a miña mente pintouse de azul: azul-ceo, azul-mar,
azul-vida, azul-xogo, azul-pobo.
Versos vangardistas con imaxes atrevidas, formas de lírica
tradicional, neotrobadorismo, alusións mitolóxicas, literarias, históricas non
exentas dun sentido lúdico (o lúdico en Cunqueiro é unha constante) e tantos
outros rasgos atópanse nos seus cinco libros de poemas:
Mar ao norde (1932)
Cantiga nova que se chama riveira (1933)
Poemas do si e do non (1933)
Dona do corpo delgado (1950)
Herba de aquí e acolá
Dos seus poemas chegou a dicir: “Eu ollaba así o mundo, as
estrelas, os merlos, as noites e os menceres, e o meu propìo corazón. Na suma
de poesía galega dende os trovadores antigos deica aos poetas de hoxe, ben
pouca cousa son estes libros meus. Pro non poido nin debo escondelos sob o
celemín”.
Humilde o poeta. Di “ben pouca cousa son”. Nin falar. A min
engaioláronme. Entrei na poesía de Cunqueiro e non saín. Aquí sigo e non penso
saír; si darei unha volta, detereime en moitos outros poetas que amo na nosa e
noutras linguas pero sempre volverei ó verso cunqueiriano porque me chama en
voz baixa de moitos xeitos. Eu nunca saberei dicir non á súa voz poética tan
intensa como xoguetona.
“Agora trobo o vento e máila lúa fría,
 |
| Poemas de Cunqueiro interpretados por César Morán. |
non o cervo do monte que a ágoa volvía.
Agora trobo o mare e máila nao veleira,
non a amiga que canta só da abelaneira.
Agora trobo a lúa e máilo vento irado,
non o cervo do monte, meu amigo pasado.
Agora trobo a nao e máila mar maior,
e non aquela amiga, miña branca señor.”
(De Dona do corpo delgado)
 |
| Texto "Haberá primavera" de César Morán. |
E non quero esquecer nesta homenaxe ó home bo, ó
home conversador que me recibiu un día no seu domicilio de Marqués de
Valladares en Vigo. Non podo esquecer a súa paciencia, os seus consellos, a súa
amabilidade, o seu interese.
Non podo esquecer unhas palabras que me deixaron fonda
pegada referíndose ás miñas intencións de ser escritor:
“O oficio non é doado e hai que adestrarse todos os días.
Digo todo isto pensando que ten vocación de escritor e que
dalgunha maneira quere selo e non contentarse con ser escritor de ocasión. Que
ten dotes é innegable”
“Que ten dotes é innegable”. Isto deume folgos. Espertou as
miñas ilusións. E fíxenlle caso. Con maior ou menor fortuna desenvolvo o oficio
de escritor. E débollo, en gran medida, a este home que encheu de maxia a
literatura galega.
No meu libro “Al hilo de la palabra” (Hiperión) dediqueille
un poema para que os nenos soubesen que existía este encantador de ilusións.
Con el remato:
Amaneceres mojados
 |
| Poema contido no libro "Al hilo de la palabra" (Hiperión) 1998 |
envolvían tus palabras.
¡Ay, amigo!
Y tus sueños rumorosos
encendían la mañanas.
¡Ay, amigo!
Tus personajes crecieron
con Merlines y fantasmas.
¡Ay, amigo!
La fantasía de un pueblo
en tu voz limpia se hallaba.
¡Ay, amigo!
Son tus versos las cantigas,
donde los mares descansan.
¡Ay, amigo!
ANTONIO GARCÍA
TEIJEIRO